Amerika

Deze stukjes gaan over Amerika. En wat dat is weet ik ook niet. Het is de naam van een land, of liever van vijftig landen, samen de Verenigde Staten van Amerika. En er zijn de Amerikanen, nu tweehonderd miljoen, elke dag meer, stammend uit alle hoeken van de aarde. Maar daarmee is van Amerika nog niets gezegd. Eén mens is al niet te beschrijven, een land is onafzienbaar. Amerika is een onbescheiden groot stuk aarde. Van alles wat daar gebeurt ziet een reiziger maar een toevallig klein beetje. Zelfs dat is nog teveel om te bevatten, laat staan om te beschrijven. Ieder ziet van de chaos alleen zijn particuliere wanorde. Om tenminste een gesprek mogelijk te maken spreken de mensen een onderlinge orde af. Ze beloven zich eraan te houden en ze gaan erin geloven. Eén zo’n afspraak gaat over ‘Amerika’.

Die naam moet niet alleen een continent omvatten met alles wat daarin gebeurt, alle dingen die er gemaakt, gekocht en opgebruikt worden, de gedachten, onuitgesproken en verzwegen, de landschappen en de rommelzolders. ‘Amerika’ betekent nog meer. In Europa is ‘Amerika’ de naam van een verhaal. Al meer dan vier eeuwen lang bereiken de afleveringen Europa: Amerigo Vespucci, de Zilvervloot, Bleekgezicht spreken met twee tongen, brieven en geld naar de familie thuis, koibois, olie, Thomas Alva Edison en de Gloeilamp, het Vrijheidsbeeld, Shirley Temple, Ford V-8, de Charleston. Daarmee schiep Europa zich een Amerika. Elke dag wendden wij het gezicht naar het Westen en hielden onze adem in. Toen de Amerikanen dan eindelijk in levende lijve verschenen, kwamen zij in de meest verheven rol die aan mensen is toegestaan: als bevrijders. Het was D-day en het werd bevrijdingsdag, de dag van Camel-sigaretten en nooit-meer-honger, van vrijheid en van Life Savers.

Na de oorlog was Europa weerloos tegenover Amerika. Elke dag bracht een nieuwe terreurdaad van Amerikaanse techniek en Amerikaanse welvaart: tv-maaltijden in onze ijskasten, rock ’n roll op de transistorradio, onze jongens in straaljagers, Hollywoodse zaterdagavonden, satellieten rond de aarde. De Amerikanen hebben het ons niet moeilijk gemaakt om in het verhaal ‘Amerika’ te blijven geloven. De Yankees hebben ons werkelijk bevrijd (nog wel bedankt jongens). Zij hebben heus het Salk-vaccin uitgevonden en polio bestaat niet meer. Ze hebben de A-bom gebouwd en ze hebben hem gebruikt, ze hebben de H-bom gebouwd en ze hebben hem nog niet gebruikt. De wereld kan van Amerika nog alles verwachten.

Zelfs de Amerikanen geloofden in dat ‘Amerika’ van vooruitgang, gulheid en geluk. De Europese emigranten waren bereid net zo lang in het nieuwe land te werken tot ze het er vonden. Maar de American dream, de droom van Amerika, was vooral een droom van Europeanen. Van mensen die op een oceaanbreedte afstand woonden, ver genoeg om geen last te hebben van de feiten en om alleen te hoeven zien wat paste in het verhaal.

Ook nu is er een verhaal van Amerika, maar het is omgeslagen in zijn tegendeel. Onder de oppervlakte van nieuws en publieke opinie is die omslag geleidelijk voorbereid, misschien was de tegenstroom er altijd al, maar toch markeerde één gebeurtenis scherp de ommekeer. De dag van de moord op Kennedy werd Amerika lelijk.

Als iemand thuishoorde in Europa’s Amerika was het Kennedy. Hij was een man van belofte. In de politiek is een groot man iemand die grote verwachtingen kan wekken. Zo was Kennedy groot en Amerikaans. Na hem zag Amerika er anders uit. Opeens doken oude, kwade herinneringen op. Duizend bezwaren tegen de VS die altijd al bestaan hadden, begonnen nu opeens te gelden. Voor miljoenen mensen die over Amerika nooit zo hadden nagedacht, maar in wier bewustzijn ongemerkt het verhaal was meegegroeid, veranderde het plotseling van betekenis.

Amerika was zich altijd al te buiten gegaan aan uitbarstingen van zinloos geweld in eigen land en het amuseerde de mensheid met gangsters, treinrovers en spionnen in films en in boeken. In San Domingo en Vietnam was het Amerikaanse geweld niet amusant, en de rechtvaardigheid ervan was voor de meesten moeilijk in te zien. Het was niet langer mogelijk om over de negerkwestie heen te kijken toen in de grote steden rellen uitbraken in de zwarte wijken. De Europeanen hadden oog gekregen voor de kwade kant van Amerika en nu zagen ze ook de eeuwige misdaad, de slechte gewoontes van de politici, de luchtvervuiling, het landschapsbederf. En toen Amerika ze eindelijk zelf ontdekt had, zagen ook de Europeanen opeens Amerikaanse armen. De schaduwkant van Amerika was doorgedrongen. Of was dat toch al eerder gebeurd? Herinneringen kwamen op aan de dagen van McCarthy’s macht, of nog eerder: aan Hiroshima, Dresden. De grote crisis begon op de New Yorkse beurs in 1929. De VS torpedeerden de Volkenbond vlak na de Eerste Wereldoorlog. De slechte herinnering gaat nog verder terug: de misère van de e.migranten (Chaplin afgerost door een agent). Misschien is er wel nooit een goed Amerika geweest: alle bossen die werden wég-gekapt, de bisons afgeslacht en de Indianen uitgeroeid…

Amerika doet het niet meer zo in Europa. De blinde liefde is voorbij. Een nieuw verhaal van Amerika wordt al verteld: dit keer gaat het over wreedheid en geldzucht, imperialisme, verdrukking van de jonge landen, over machtswellust en overdaad. Europa moet wel veel van Amerika gehouden hebben, want alleen een groot gevoel kan zo in zijn tegendeel verkeren. Nu niets goeds meer van Amerika. De Gaullisten en de communisten zijn druk doende hun beeltenis van Amerika te verspreiden. De conservatieven, verheugd dat er eindelijk naar ze geluisterd wordt, wijzen beschuldigend op het materialisme, de vervlakking, het conformisme in de VS. Amerika is alweer een nieuw verhaal aan het worden, ditmaal over de keerzijde van de dollar.

De Verenigde Staten zijn te dichtbij voor een nieuwe mythe. Voor een kwartaalsalaris kan iedereen er in vijf uur zijn. De Europeanen zullen zich moeten verzoenen met de wanorde van dagelijkse berichten, met alle tegenstellingen van de werkelijkheid, met een ordeloze opeenvolging van ervaringen. Amerika is teveel om te passen in het Amerikanisme van wie dan ook, pro of anti. Het is ondoenlijk om met één kennisneming dadelijk inzicht te verwerven. Begripsvorming geschiedt niet a contant. Het lukt alleen met een reeks van ervaringen. Misschien dat achteraf toch die belevenissen en indrukken optellen tot een totaal: een soort Amerika in termijnen.